مطابق با برنامه توسعه هفتم كشور، مي بايست 50 درصد از سبد سوخت كشور به سوخت هاي غير از بنزين تخصيص يابد كه اين رقم در حال حاضر 24 درصد است.

مصرف بنزین در کشور با رشدی عجیب و فزاینده در حالی در شرایط پیک مصرف به ۱۴۰ میلیون لیتر در روز رسیده است که مطابق پیش‌بینی‌ها، قرار بود کشور در سال ۱۴۰۴ به این میزان مصرف برسد. این امر بیانگر رشد شدید مصرف و قاچاق بنزین و به تبع آن تشدید ناترازی انرژی در کشور است.
آمار مصرف ۱۴۰ میلیون لیتری در حالی بیان شده است که میزان تولید بنزین در کشور در بهترین حالت به ۱۱۴ میلیون لیتر در روز می‌رسد ؛ بنابراین ناترازی بنزین که در مهرماه ۱۴۰۲، ۸ میلیون لیتر در روز بود اکنون با افزایش بیش از ۳ برابری به ۲۶ میلیون لیتر در روز معادل تقریبی هفت و نیم میلیون تن در سال رسیده است. در کنار عامل اصلی تفاوت قیمت بنزین داخلی با قیمت بنزین منطقه که سبب رشد قاچاق آن گریده است و همچنین عدم توسعه ناوگان حمل نقل عمومی، خودروهای برقی و هیبرید و مصرف بالای بنزین در خودروهای فرسوده و تولید داخل، عوامل دیگری در این ناترازی موثر هستند.
مطابق با برنامه توسعه هفتم كشور، مي بايست 50 درصد از سبد سوخت كشور به سوخت هاي غير از بنزين تخصيص يابد كه اين رقم در حال حاضر 24 درصد است. همچنين طبق اسناد بالادستي مي بايست میزان مصرف CNG در سبد حمل و نقل کشور تا سال 1410 به رقم 40 ميليون متر مكعب در روز افزايش يابد كه اين رقم در حال حاضر 20 ميليون متر مكعب است. در اين ميان يكي از استراتژي هاي ميان مدتي براي كاهش فشار تقاضاي بنزين، تنوع بخشي به سبد سوخت است. راهكاري كه در خلال سال هاي 86 تا 93 با قدرت در پيش گرفته شد اما به دلايلي از جمله كوتاهي خودروسازان در تامين خودروهاي دوگانه سوز و همچنين عدم برطرف كردن چالش هاي فني موجود در اين خودروها و از سوي ديگر عدم توسعه زيرساخت توزيع CNG در كشور سبب شد كه شيب مصرف اين فرآورده در سبد سوختي كشور ثابت بماند.
یكي از بحث برانگيزترين استراتژي هاي كنترل مصرف بنزين، افزايش قيمت آن است. قیمت پایین بنزین در کشور سبب شده روزانه 5 میلیون لیتر بنزین از کشور به کشورهای همسایه قاچاق شود. اما هر دستكاري در قيمت اين فرآورده، تاثير مستقيم و قابل توجهي بر تورم دارد كه مي تواند دهك هاي پايين جامعه را به شدت تحت تاثير قرار دهد چراكه در شرايطي كه قشر آسيب پذير جامعه همواره در تامين معاش خود با سختي هاي فراواني روبرو هستند، جراحي اقتصادي از نوع تغيير قيمت بنزين، حوادث و حواشي ناگواري را برجاي خواهد گذاشت.
ولي بايد در نظر داشت كه هرگونه اقدامي در خصوص تغيير نرخ اين فرآورده، مستلزم مطالعات و برنامه ريزي هاي بسيار دقيق و حساب شده است كه مي بايست در يك دوره ميان مدتي، افكار جامعه را با استراتژي دولت همسو كرد. البته ناگفته نماند كه به روزرساني سيستم حمل و نقل عمومي و تجديدنظر در يارانه تخصيصي به اقشار كم درآمد بايد در اوليت برنامه ريزي هاي دولت قرار گيرد.
هدر رفت بنزین در جایگاه های سوخت
به دليل سهل انگاري مسئولين در زمينه سرمايه گذاري در طرح های بازیافت بخارات بنزین و همچنين عدم رغبت جايگاه داران به نوسازي نازل هاي عرضه فرآورده در پمپ بنزين هاي سطح كشور و نبود فرهنگ صحيح مصرف بنزين در ميان مردم، روزانه شاهد هدررفت بيش از ٧ ميليون ليتر بنزين هستيم كه اين عدد برابر با نيمي از توليدات پالايشگاه آبادان است.
يكي از اصلي ترين راه هاي هدر رفت بنزين، بخار شدن اين فرآورده در حين عمليات سوختگيري است. برآورد مي شود روزانه ۵ ميليون ليتر بنزين از طريق بخار شدن در حين تخليه بنزين و همچنين فرآيند سوختگيري هدر مي رود كه اين هدر رفت علاوه بر خسارت مالي، زيان جبران ناپذيري را به محيط زيست وارد مي كند.
از سويي ديگر در سال ١٣٨٧ طرحی به نام طرح «کهاب» به عنوان یک طرح ملی به تصویب هیئت دولت رسید كه در اين طرح طي مراحلي، بخارات بنزين جمع آوري و به سيستم توزيع بازمي گردد.
به طور کلی می­توان گفت طرح کهاب از دو مرحله اصلی تشکیل شده است. ابتدا بخار بنزین باید از قسمت هایی که تراکم بیشتری دارد جمع آوری شود و سپس در مرحله دوم این بخارات به بنزین مایع تبدیل شده و مجددا به چرخه مصرف بازگردد. البته قابل ذكر است كه اجرا کردن هر کدام از این مراحل نیازمند تجهیزات خاص خود است و مستلزم اعمال تغییرات و اقداماتی در مجاری عرضه، تانکرهای حامل فرآورده، سکوها و بازوهای بارگیری و روش تحویل سوخت. مطالعات انجام شده حاکی از آن است که به ازای یک متر مکعب بخار اشباع بنزین ١.۵ لیتر بنزین میتوان بازیافت کرد.
طي مرحله نخست اجرايي شدن اين طرح در خلال سال هاي ٨٧ تا ٩٠، سه هزار و پانصد جایگاه به سیستم بازیافت بخارات بنزین مجهز شدند اما متاسفانه به دليل هزينه بر بودن عمليات اجرايي طرح كهاب، اين طرح متوقف ماند. در نتيجه توقف اين طرح، روزانه شاهد هدررفت حجم قابل توجهي بنزين در مجاري عرضه سوخت هستيم.
زمينه ديگر هدررفت بنزين در جايگاه ها، خرابي دستگاه هاي نازل فرآورده در جايگاه عرضه سوخت است. معمولا از هر دو دستگاه نازل، يك دستگاه قطع كن ندارد يعني در حقيقت خراب است. در نتيجه اهمال مصرف كننده يا كارگر جايگاه به كررات شاهد هدر رفت حداقل نيم ليتري بنزين در هربار سوختگيري به دليل عمل نكردن سيستم قطع كن نازل هستيم كه برآورد مي شود روزانه ٢ ميليون ليتر از اين طريق بنزين هدر مي رود. در نتيجه اين اهمال جايگاه داران در تعمير به موقع دستگاه هاي نازل و همچنين عدم بازرسي دقيق شركت ملي پخش فرآورده هاي نفتي، سبب زيان مالي و اسراف اين ثروت ملي مي شود. البته كه جايگاه داران به ويژه جايگاه هاي واگذار شده به بخش خصوصي چندان رغبتي به هزينه كرد جهت تعمير نازل هاي جايگاه ندارند چراكه پول بنزين را از مصرف كننده نهايي بصورت تمام و كمال گرفته و صرفه جويي و بهينه سازي مصرف برايشان چندان توجيهي ندارد.
 تولید بنزین پیرولیز در پتروشیمی ها
بنزین پیرولیز تولید پتروشیمی ها گرچه به صورت مستقیم قابل استفاده به صورت سوخت خودرو نیست اما به علت دارابودت ترکیبات آروماتیک که اکتان افزا هستند می تواند یکی از اجزای بلندینگ با نفتا باشد. حذف بنزن از بنزین پیرولیز پتروشیمی ها یکی از راهکاری گسترش استفاده از این ترکیب در تولید بنزین است. در حال حاضر میران تولید بنزین پیرولیز پتروشیمی در کشور توسط شرکت های پتروشیمی امیرکبیر (134 هزار تن در سال)، بندر امام(114 هزار تن در سال)، مارون (83 هزار تن در سال)، جم (216 هزار تن در سال)، شازند (180 هزار تن در سال) و ایلام (133 هزار تن در سال) جمعا حدود 860 هزار تن در سال است. این در حالی است که بنزین پیرولیز امیرکبیر عمدتا در پتروشیمی بوعلی و بنزین پیرولیز جم عمدتا در پتروشیمی نوری  و بنزین پیرولیز بندر امام به صورت داخلی مصرف می شود.
اگر فرضا کل بنزین پیرولیز تولیدی پتروشیمی با صرف نظر کردن از محتوای گوگرد که حداکثر 300 پی پی ام است و همچنین نادیده گرفتن محتوای بنزن آن که به 30 در صد هم می تواند برسد جهت بلندینگ با نفتای مینی ریفاینری ها جهت تولید بنزین سوخت خودرو با نسبت 50/50 استفاده شود تقریبا معادل 2 میلیون تن در سال یا 7 میلیون لیتر در سال خواهد بود که با کسری 26 میلیون لیتر در روز فعلی فاصله دارد.
 صادرات میعانات گازی و پتانسیل مینی پالایشگاهی در زمینه مصرف آن
در اول بخش دوم لایحه بودجه سال ۱۴۰۳ پیش‌بینی شده در سال جاری روزانه یک میلیون دلار نفت با قیمت حدود ۸۰ دلار فروخته خواهد شد. براساس این گزارش، پیش‌ بینی صادرات 35 میلیارد لیتر میعانات گازی هم با قیمت حدود 300 دلار بر تن بخشی از ارقام جداول لایحه بودجه است.
همچنین ۴.۱ میلیارد دلار برای واردات فرآورده‌های نفتی اصلی (بنزین) در نظر گرفته شده است که تقریبا معادل 5 تا 6 میلیون تن در سال بنزین 800 دلار بر تن است که تقریبا معادل میانگین سالانه ناترازی آن در کشور است.
صادرات 35 میلیارد لیتر میعانات گازی در سال معادل 600 هزار بشکه در روز   یا 24 میلیون تن در سال (که احتمالا با قیمت حدود 300 دلار بر تن فروخته خواهد شد) با توجه به ضریب استحصال نفتا از میعانات گازی معادل تولید 9 میلیون تن در سال نفتای قابل استفاده در بنزین سازی است که براحتی می تواند ناترازی مصرف بنزین در کشور را رفع نماید.
عدم توسعه پالایشگاه های میعانات گازی نظیر طرح فراگیر سیراف و دیگر طرح ها یکی از دلایل عمده خام فروشی کاندنسیت در کشور است. این در حالی است که هم اکنون در کشور ظرفیت تولید بنزین  در مینی ریفاینری ها وجود دارد و به جای خام فروشی کاندنسیت به قیمت 300 دلار بر تن و واردات بنزین با قیمت تمام شده بیش از 800 دلار بر تن می توان با تخصیص خوراک کاندسیت به مینی ریفاینری و خرید بنزین از ایشان با قیمت معادل صادراتی ایشان به افغانستان، پاکستان و عراق قدمی جدی در رفع ناترازی بنزین، جلوگیری از خام فروشی کاندنسیت و تخصیص ارز به واردات بنزین برداشت. همچنین LPG و دیزل تولیدی این واحدها می تواند با قیمت مناسب صادرات گردد و عایدی ارز ایشان در بازار متشکل ارزی جهت تامین ارز واردات سایر اقلام به کار گرفته شود.
جهت افزایش اکتان بنزین تولیدی این واحدها از نفتا می توان با تخصیص ریفرمیت و بنزین پیرولیز کم بنزن پتروشیمی ها در کنار MTBE و متانول و متیل و اتیل استات، ایزوبوتانول و برخی اکتان افزاهای پودری جامد نظیر MMT و... براحتی بنزین با اکتان حداقل 87 و بالاتر را تولید نمود. این مینی ریفاینری ها در صورت اعمال تمهیدات فرایندی مناسب جهت سولفور زدایی با روش های نه چندان پیچیده شست شو با اسید و کاستیک و یا طرح های نواورانه و دانش بنیان سولفورزدایی اکسیداتیو ODS می توانند نفتای مورد نیاز بلندینگ بنزین را با محتوای سولفور زیر 500 PPMM تولید کنند که بعد از بلندینگ به زیر 400 PPM کاهش خواهد یافت. از طرفی شاید بتوان با ایجاد ایستگاه های مخلوط سازی مناسب توسط شرکت پخش فراورده های نفتی، بنزین تولیدی مینی ریفاینری ها را با بنزین های پاالایشگاهی که زیر 100 PPM سولفور دارند مخلوط نمود و نهایتا بنزین با محتوای سولفور کمتر از 150  PMM در اختیار جایگاه ها قرار داد.
ایجاد پالایشگاه‌های مقیاس کوچک از جمله برنامه‌هایی بود که در قبل از دولت سیزدهم از سوی وزارت نفت دنبال می‌شد؛ برنامه ای که با تغییر دولت، از دستور کار وزارت نفت خارج شد. معاون وقت وزیر نفت در امور پالایش که از مدافعان ایجاد پتروپالایشگاه بود، پیشتر گفته بود که رونق مینی ریفاینری ها مربوط به دهه ۶۰ است و آنچه آنها را از رونق انداخته اقتصادی نبودن آنهاست. اما نظر فعالان بخش خصوصی با ایشان متفاوت است. آنها که ساخت پتروپالایشگاه را تقریبا غیر ممکن می دانند، معتقدند که توسعه پالایشگاه های کوچک برای کشوری همچون ایران که با تحریم ها دست و پنچه نرم می کنند و امکان تامین منابع مالی از محل سرمایه گذاری های خارجی را ندارد، گزینه اقتصادی و منطقی محسوب می شود.
میزان سرمایه مورد نیاز در مینی ریفاینری ها به ازای هر بشکه ۶ هزار دلار تا ظرفیت 60 هزار بشکه در روز تخمین زده می شود، در حالیکه سرمایه مورد نیاز در پالایشگاه های بزرگ حدود ۲۵ الی ۳۰ هزار دلار  به ازای هر بشکه افزایش ظرفیت برآورده شده است.
تا کنون حدود ۲۸۰ واحد مینی ریفاینری از وزارت صمت مجوز گرفته اند. البته تعداد پالایشگاه های کوچکی که به عضویت اتحادیه صادرکنندگان فرآورده های نفتی درآمده اند ۸۰ واحد است که البته به دلیل سیاست گذاری های اشتباه و عدم تامین خوراک تنها ۳۵ تای آنها فعال هستند. مهم ترین مشکلات مینی ریفاینری ها را عدم تامین خوراک، نبود نقدینگی و سخت گیری های ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز می باشد و هم اکنون حدود ۴۰ هزار بشکه بنزین و گازوییل در پالایشگاه های کوچک تولید می شود. تقریبا می توان گفت که روزی ۳ هزار تن بنزین و ۳ هزار تن گازوییل معادل مصرف حدود 55 هزار بشکه در روز میعانات گازی در این پالایشگاه ها تولید می شود؛ این رقم در برابر ظرفیت موجود بسیار ناچیز است. با رفع مشکلات موجود به راحتی می توان ظرفیت تولید پالایشگاه های کوچک را 5 برابر مقدار فعلی افزایش داد که معادل 15 هزار تن بنزین در روز و رفع ناترازی مصرف بنزین در کشور است.
نتیجه گیری
ناترازی مصرف وتولید بنزین در کشور حدود 26 میلیون لیتر در روز تخمین زده می شود. در کنار سایر راهکاری های کاهش مصرف سوخت بنزین، با اصلاح قیمت بنزین از قاچاق حدود 5 میلیون لیتر بنزین جلوگیری می شود. همچنین با مجهز نمودن کلیه جایگاه های سوخت به تسهیلات کهاب یا VRU می توان از هدر رفت 7 میلیون لیتر دیگر بنزین جلوگیری نمود. بنابراین حدود 12 میلیون لیتر از این ناترازی قابل جبران خواهد بود. برای 14 میلیون لیتر دیگر استفاده از پتانسیل مینی پالایشگاهی کشور و تخصیص میعانات گازی به میزان 150 هزار بشکه در روز اضافه تر نسبت به حد فعلی به این تولید کنندگان در کنار ارتقای فرایند های سولفورزدایی غیر پیچیده شست و وشو با اسید و کاستیک و طرح های دانش بنیان ODS و رفع موانع تولید از سوی سازمان  استاندارد و همراهی شرکت پخش فراوردهای نفتی جهت بلندینگ بنزین مینی پالایشگاهی با بنزین پالایشگاهی و همچنین خرید با قیمت مناسب از تولید کنندگان بنزین مینی پالایشگاهی می تواند سبب رفع ناترازی بنزین در کشور گردد.

 دکتری مهندسی شیمی و کارشناس مدیریت کسب و کار پالایش و پتروشیمی