چند روزی است تصویری از وضعیت به قول ملک الشعرا "غول سپید پای در بند" ایران در فضای مجازی منتشر می شود که دیگر اثری از آن همه سپیدی بر پیکره ی "گنبد گیتی" وجود ندارد. روزگاری طولانی نگذشته است که دانش آموزان به ویژه در مناطق سردسیر کشورمان، خوشحال و شادمان از تعطیلی مدارس به دلیل سرمای هوا و بارش برف ، لذت خوابی عمیق در کنار شعله های بخاری و بارش بی صدای برف را تجربه می کردند. اما علت گرمای بی سابقه ی هوا در این روزها که همگی منتظر و چشم به راه سفیدی برف و سرمای سوزان هوا هستیم ، چیست؟ این روزها در فضای مجازی خبرهای ضد و نقیضی از عوامل مشکوک به ایجاد این پدیده و مقایسه ی بارش برف در کشورمان و کشور همسایه، ترکیه، دست به دست می شود، از جمله دستکاری های آب و هوایی و پدیده هایی مانند ایجاد هاله ی حرارتی روی دریاچه ی ارومیه وگمانه زنی ها در مورد هارپ و عقیم سازی سیستم های بارشی. اما هارپ چیست ؟ هارپ برنامه تحقیقاتی شفق فعال با فرکانس بالا جهت مطالعه بالاترین لایه ی جو زمین یا یونوسفر می باشد که از سال 1993 تا 2014 توسط ارتش ایالات متحده آمریکا در یک ایستگاه تحقیقاتی در نزدیکی آلاسکا انجام گرفته است. این آزمایشات در تابستان 2014 به پایان رسیده و تا می 2015 به صورت کامل تعطیل گشت. از آن به بعد، هر بلای طبیعی رخ داده در کره ی زمین را به هارپ نسبت می دهند و این در حالی است که این ادعاها به صورت کامل توسط دانشمندان و متخصصان این حوزه رد شده است. رسالت ما در این مقاله اثبات صحت و سقم این ادعاها نیست، اما بهتر است گوشه چشمی نیز به مهم ترین عامل حاکم بر این روزهای کره ی زمین یعنی تغییرات اقلیمی داشته باشیم.
تغییرات اقلیمی ( Climate Variability) یعنی هر تغییر مشخص در الگوهای مورد انتظار برای وضعیت میانگین آب و هوایی که در طولانی مدت در یک منطقه خاص یا برای کل اقلیم های جهانی رخ دهد. این تغییرات ممکن است ناشی از علل طبیعی مانند نحوه ی گردش زمین نسبت به خورشید، حرکت و جابجایی قاره ها و فوران آتشفشان ها و حرکت آب های گرم و سرد اقیانوسی بوده و یا علل انسانی و غیرطبیعی داشته باشد که مورد اخیر شامل فرآیندهای تند ولی کوتاه مدت است. این علل آنقدر سریع رخ می دهند که پدیده های طبیعی حتی فرصت خودپالایی را نیز ندارند. بهرحال آنچه دارد اتفاق می افتد یک رویداد کوتاه مدت از نوع نوسانات آب و هوایی نیست، بلکه نوعی تغییر طولانی مدت اقلیمی است که نه تنها بر آب و هوای کره ی زمین اثر می گذارد، بلکه در اکوسیستم های طبیعی و انسانی و حتی تمدن بشری نیز موثر است و می تواند آغازگر عصر جدیدی از دوران زمین شناسی به نام "آنتوپوسن "باشد. فعالیت های انسانی و مصرف بالای سوخت های فسیلی از مهم ترین عوامل موثر در تغییرات اقلیمی بوده که می تواند آسیب های وسیعی را چه در سطح جهانی و چه در سطح ملی برای کشورها به همراه داشته باشد. این تغییرات اقلیمی توسط موسسه ی بین المللی تغییرات اقلیمی (IPCC) وابسته به سازمان ملل تا سال 2040 نسبت به دوره ی پایه سالهای 2005-1976 شبیه سازی شده است. مدل ها نشان می دهد که گرمایش زمین می تواند موجب تغییر در میزان و الگوی بارش گردد. بنابراین از این شبیه سازی ها انتظار می رود، متوسط میزان بارش ها و الگوی توزیع آن از نظر زمانی و مکانی تغییر یابد و بارش ها به جای اینکه عمدتا به صورت برف باشند، به صورت باران بوده و به جای آنکه در پاییز و زمستان اتفاق بیفتد، عمده بارش ها در فصل بهار به وقوع بپیوندد. تغییرات اقلیمی به خصوص دخالت های انسانی موجب تشدید پدیده های کم بارشی، خشکسالی و حتی وقوع بارش های شدید و سیل آسا شده است که در نهایت تخریب محیط زیست، گسترش بیابان ها و جنگل زدایی را در پی داشته است. مطابق این مدل های پیش بینی، در طی سال های آتی متوسط میزان بارش 9 درصد کاهش خواهد یافت و همچنین تعداد بارش های سنگین و سیل آسا تا 40 درصد افزایش می یابد.
بر اساس مدل های جهانی تغییرات اقلیمی، ایران از جمله مناطقی است که طی سال های آینده در اثر افزایش دما و کاهش شدید میزان بارش و یخبندان، با کاهش شدید منابع آب مواجه خواهد شد. کاهش میزان بارندگی در کشور، به خصوص در پاییز و روزهای گذشته از زمستان امسال، یکی از بحث برانگیزترین مسائل مطرح می باشد. با شروع فصل پاییز امسال، هواشناسی خبر از وقوع پدیده ای به نام "آل نینو" و بارش های فراتر از حد نرمال برای کشور داد که این امر موجب تقویت امید برای افزایش حجم مخازن سدها و منابع آبی کشور شد. اما مشاهده می شود که نه تنها این پدیده و بارش فراتر از حد نرمال اتفاق نیفتاده، بلکه بارش ها نسبت به بلند مدت نیز کاهش چشمگیری داشته اند. این امر می تواند خبر از تغییر اقلیم و انتظار تابستانی خشک داشته باشد. هرچند، پیش بینی بارش حتی در کشورهایی که امکانات و تجهیزات پیشرفته تر همچون ماهواره، رادارهای پیشرفته و کاوشگرهای جوی متعدد دارند نیز دشوار است.
شایع ترین تغییر اقلیمی در منطقه ی ما عبارتست از پایین آمدن توده ی پرفشار سیبری و دلیل اصلی بارش برف در عربستان در هفته های اخیر را نیز می توان به پایین آمدن توده پرفشار سیبری نسبت داد که موجب انتقال سرما به سمت عربستان شده است. در مناطق برف خیزی مانند آذربایجان شرقی، علاوه بر کشور ترکیه که یکی از مهم ترین منابع خارجی بارندگی محسوب می شود، بارش های سودانی با مرکزیت آفریقا نیز از منابع مهم بارندگی در این نقاط محسوب می شوند که بارش اخیر برف از طریق این سیستم وارد کشور شده بود.
در نهایت می توان گفت، خشکسالی های سال های اخیر چونان خوره ای به جان پیکره ی اقتصاد و کشاورزی و صنعت و دامداری افتاده است. در کشور ما سال هاست جهت بهره برداری مناسب از بارش های فصلی، روش های آبخیزداری گوناگونی مطرح و اجرا شده است. اما متاسفانه هنوز برنامه ای جامع و کلان در این زمینه وجود ندارد. جا دارد مسئولین محترم به چاره اندیشی جهت حفظ منابع آب کشور و جلوگیری از بروز خشکسالی اهتمام ورزیده و با به کاربردن استراتژی های موثر در امر کشاورزی و حفظ آب و خاک از بروز آسیب های جبران ناپذیر به ویژه برای نسل های آتی جلوگیری نمایند. بنابراین برای نجات دیوسپید پای در بندمان، به جای شایعات و ردیابی توطئه ها، به دنبال ردپای انسان و سیستم مدیریتی حاکم بر جوامع انسانی باشیم.
تغییرات اقلیمی ( Climate Variability) یعنی هر تغییر مشخص در الگوهای مورد انتظار برای وضعیت میانگین آب و هوایی که در طولانی مدت در یک منطقه خاص یا برای کل اقلیم های جهانی رخ دهد. این تغییرات ممکن است ناشی از علل طبیعی مانند نحوه ی گردش زمین نسبت به خورشید، حرکت و جابجایی قاره ها و فوران آتشفشان ها و حرکت آب های گرم و سرد اقیانوسی بوده و یا علل انسانی و غیرطبیعی داشته باشد که مورد اخیر شامل فرآیندهای تند ولی کوتاه مدت است. این علل آنقدر سریع رخ می دهند که پدیده های طبیعی حتی فرصت خودپالایی را نیز ندارند. بهرحال آنچه دارد اتفاق می افتد یک رویداد کوتاه مدت از نوع نوسانات آب و هوایی نیست، بلکه نوعی تغییر طولانی مدت اقلیمی است که نه تنها بر آب و هوای کره ی زمین اثر می گذارد، بلکه در اکوسیستم های طبیعی و انسانی و حتی تمدن بشری نیز موثر است و می تواند آغازگر عصر جدیدی از دوران زمین شناسی به نام "آنتوپوسن "باشد. فعالیت های انسانی و مصرف بالای سوخت های فسیلی از مهم ترین عوامل موثر در تغییرات اقلیمی بوده که می تواند آسیب های وسیعی را چه در سطح جهانی و چه در سطح ملی برای کشورها به همراه داشته باشد. این تغییرات اقلیمی توسط موسسه ی بین المللی تغییرات اقلیمی (IPCC) وابسته به سازمان ملل تا سال 2040 نسبت به دوره ی پایه سالهای 2005-1976 شبیه سازی شده است. مدل ها نشان می دهد که گرمایش زمین می تواند موجب تغییر در میزان و الگوی بارش گردد. بنابراین از این شبیه سازی ها انتظار می رود، متوسط میزان بارش ها و الگوی توزیع آن از نظر زمانی و مکانی تغییر یابد و بارش ها به جای اینکه عمدتا به صورت برف باشند، به صورت باران بوده و به جای آنکه در پاییز و زمستان اتفاق بیفتد، عمده بارش ها در فصل بهار به وقوع بپیوندد. تغییرات اقلیمی به خصوص دخالت های انسانی موجب تشدید پدیده های کم بارشی، خشکسالی و حتی وقوع بارش های شدید و سیل آسا شده است که در نهایت تخریب محیط زیست، گسترش بیابان ها و جنگل زدایی را در پی داشته است. مطابق این مدل های پیش بینی، در طی سال های آتی متوسط میزان بارش 9 درصد کاهش خواهد یافت و همچنین تعداد بارش های سنگین و سیل آسا تا 40 درصد افزایش می یابد.
بر اساس مدل های جهانی تغییرات اقلیمی، ایران از جمله مناطقی است که طی سال های آینده در اثر افزایش دما و کاهش شدید میزان بارش و یخبندان، با کاهش شدید منابع آب مواجه خواهد شد. کاهش میزان بارندگی در کشور، به خصوص در پاییز و روزهای گذشته از زمستان امسال، یکی از بحث برانگیزترین مسائل مطرح می باشد. با شروع فصل پاییز امسال، هواشناسی خبر از وقوع پدیده ای به نام "آل نینو" و بارش های فراتر از حد نرمال برای کشور داد که این امر موجب تقویت امید برای افزایش حجم مخازن سدها و منابع آبی کشور شد. اما مشاهده می شود که نه تنها این پدیده و بارش فراتر از حد نرمال اتفاق نیفتاده، بلکه بارش ها نسبت به بلند مدت نیز کاهش چشمگیری داشته اند. این امر می تواند خبر از تغییر اقلیم و انتظار تابستانی خشک داشته باشد. هرچند، پیش بینی بارش حتی در کشورهایی که امکانات و تجهیزات پیشرفته تر همچون ماهواره، رادارهای پیشرفته و کاوشگرهای جوی متعدد دارند نیز دشوار است.
شایع ترین تغییر اقلیمی در منطقه ی ما عبارتست از پایین آمدن توده ی پرفشار سیبری و دلیل اصلی بارش برف در عربستان در هفته های اخیر را نیز می توان به پایین آمدن توده پرفشار سیبری نسبت داد که موجب انتقال سرما به سمت عربستان شده است. در مناطق برف خیزی مانند آذربایجان شرقی، علاوه بر کشور ترکیه که یکی از مهم ترین منابع خارجی بارندگی محسوب می شود، بارش های سودانی با مرکزیت آفریقا نیز از منابع مهم بارندگی در این نقاط محسوب می شوند که بارش اخیر برف از طریق این سیستم وارد کشور شده بود.
در نهایت می توان گفت، خشکسالی های سال های اخیر چونان خوره ای به جان پیکره ی اقتصاد و کشاورزی و صنعت و دامداری افتاده است. در کشور ما سال هاست جهت بهره برداری مناسب از بارش های فصلی، روش های آبخیزداری گوناگونی مطرح و اجرا شده است. اما متاسفانه هنوز برنامه ای جامع و کلان در این زمینه وجود ندارد. جا دارد مسئولین محترم به چاره اندیشی جهت حفظ منابع آب کشور و جلوگیری از بروز خشکسالی اهتمام ورزیده و با به کاربردن استراتژی های موثر در امر کشاورزی و حفظ آب و خاک از بروز آسیب های جبران ناپذیر به ویژه برای نسل های آتی جلوگیری نمایند. بنابراین برای نجات دیوسپید پای در بندمان، به جای شایعات و ردیابی توطئه ها، به دنبال ردپای انسان و سیستم مدیریتی حاکم بر جوامع انسانی باشیم.